Tokom XIX veka Srbija je prošla put kulturne transformacije. Iz statusa udaljene Otomanske provincije, koju je predstavljala početkom veka, već tokom druge polovini stoleća, Srbija je doživela značajan razvojni pomak koji se ogledao u okretanju društva prema svojim zapadnim evropskim susedima. Na polju arhitekture, Srbija je polako napuštala orijentalne uzore i okretala se evropskim vrednostima. Medjutim, postojalo je snažno kulturno nasledje koje je na tlu Srbije ostavila civilizacija Istoka i ono nije moglo da bude izbrisano sa kulturne scene, uprkos pridošlim promenama sa Zapada. Na polju arhitekture, Srbija je dugi niz godina bila područje orijentalnog uticaja, koji je bio sveprisutan i koji je ostavio neizbrisiv trag.
Na polju urbanizma, gradovi su nastajali na osnovu turskih uzora. Svaki grad imao je svoj duhovni, poslovni i trgovački centar – čaršiju. Uporedo sa izgradnjom ekonomskog središta grada, po njegovom obodu niču stambene četvrti – mahale. Čaršija, a sa njom i cela varoš, konstantno se širi, kako ekonomskim jačanjem, tako i posredstvom pisanog turskog zakona po kome je svaki vladar dužan da za svoje vladavine izgradi korisnu javnu gradjevinu. Mahale su gradjene po principu organizovanja susedstva, koje je brojalo ne više od četrdeset jedinica, saglasno sa islamskim kultnim brojem 40. Svako susedstvo koje je sadržavalo preko 40 stambenih jedinica, smatrano je za nehumano i preveliko. Orijentalni način života bio je pre svega uslovljen verom i tradicijom, potrebom za opuštenošću, mirom i lepotom, što je bio presudan faktor ne samo u organizaciji kuće i mahalskog sklopa, već i čitavog grada.
Osnovnu urbanističku jedinicu čini kuća sa dvorištem i baštom, okružena zidovima koji štite porodičnu intimnost. Kuće su niske, jednostavne, razvijene forme, smeštene u prostranim baštama, organizovane na taj način da u isti mah ispunjavaju uslove intime sa jedne strane i kontakata sa svetom sa druge strane.
Po Cvijićevoj klasifikaciji, na području Balkana postoje četiri gradska tipa kuća, koji u sebi sadrže i podrazumevaju i tipične arhitektonske objekte. To su: dalmatinski-mletački, grčko-mediteranski, vizantijsko-turski i arbanaški tip. Ova podela je značajna stoga što i mnogi drugi autori (Soldo, Deroko i dr.) polaze od čvrstog stava da je stara varoška kuća na području kontinentalnog dela Balkana nastala direktno pod uticajem bliskog Orijenta, preko Vizantije, još pre dolaska Turaka i da je sa njihovim dolaskom pretrpela samo manje izmene u elementima, kao posledice verskih propisa. Tako na primer, mušepci – prozori sa drvenim rešetkama - predstavljaju uticaj arapskog islama na Turke, a čardak – prepušteni sprat je autohtona turska karakteristika. Medjutim, osnovni elementi prostorne organizacije, kao što je grupisanje prostorija oko centralne sobe (adekvatno atrijumu Vavilona, Asirije, Egipta, Grčke i Vizantije), sistem divanhana, koje izazivaju reminescenciju na vizantijske (i antičke) tremove, bondručna gradjevinska tehnika, su čisto vizantijsko – orijentalnog porekla.
Kao polunomadski narod i osvajači, Turci nisu mogli sami da izgrade zaokružen autohtoni arhitektonsko – gradjevinski stil. U svom prodiranju oni su pokorili Vizantiju, stupili u kontakt sa arapsko-islamskom civilizacijom, a elemente tih civilizacija su usvojili i prilagodili svojim verskim nazorima i društvenim potrebama.
Tipična gradska kuća na Balkanu je, dolaskom Turaka na vlast, doživela samo dalji razvoj i usavršavanje već proverene orijentalne koncepcije, sa naglaskom na specifičnostima koje nastaju u pojedinim krajevima, a koje su razradjene pod lokalnim prostornim, klimatskim, društvenim, graditeljskim, etničkim i drugim uslovima. Iz putopisa Katarina Zena, iz XVI veka, saznajemo da su »kuće gradjene od drveta, kamena i zemlje«, da svaka kuća u gradu ima svoj vrt i čardak«. Da se kuće grade pretežno od drveta, potvrdjuju još i Poullet, 1658, te Evlija Čelebija, godinu dana kasnije. Čelebija govori da su gradovi na Balkanu, posebno u kontinentalnim krajevima, gradjeni od drveta i zemlje, sa krovovima od daske i ćeramide.
Svi ovi podaci upućuju na poredjenje sa seoskom drvenom kućom; medjutim, prvobitna gradska kuća je takodje u začetku imala prostornu strukturu seoske kuće, jer je bila izgradjena oko jezgra – jedne prostorije, u kojoj se obavljao dnevni i noćni život familije. Kasnijom diferencijacijom, osnovno jezgro će se podeliti na dve prostorije, hajat – predsoblje i halvat – sobu, oko kojih se, vremenom, nižu i prstenasto grupišu ostali potrebni prostori. Sa druge strane hajata se, kasnije, razvija još jedan halvat, za potrebe porodice koja se širi. Deljenjem jednog halvata na dva, osnova prizemlja se razigrava, izlazi iz okvira do tada strogog kvadrata, a odnos eksterijera i enterijera dobija različite varijetete.
Iz higijenskih razloga, kuhinjska baterija u shemi balkanske orijentalne kuće bila je uvek izdvojena izvan stambenog prostora. Medjutim, u predelima sa oštrom klimom, javlja se potreba za njenim smeštanjem u kuću, što se i čini, na račun hajata.
U daljem razvoju, javlja se i hudžera – ostava, aglomeriranje prostora je veoma raznovrsno, s tim da hajat uvek ostaje centralni deo kuće.
Danas nema mnogo očuvanih primera kuća kod kojih je izrazita podela na muško – poslovni deo selamluk, koji j smešten uz ulicu, i ženski – porodični deo haremluk, smešten na baštenskoj strani. Ova praktična podela vodi svoje poreklo iz antičkih vremena, sa orijentalnog područja Bliskog istoka. Diferencijacija prostorija nastavlja se razvijanjem osnove kuće na ugao, tako da se intima zadržava u dvorišnom delu, dok je ulazni prostor namenjen kontaktima sa spoljnim svetom. Dalji razvoj se još uvek zadržava u okviru dvorišta, s tim što se ono deli na muški i ženski deo, zidom. U muškom delu dvorišta se prizidjuje soba za goste. Kasnije, kuća se upotpunosti deli na mušku i žensku, a u svakom delu se razvijaju kompletni tlocrti, sa nekoliko halvata.
Sasvim je osnovana pretpostavka da su se spratne kuće razvijale zajedno sa prizemnim. Kod spratnog tipa kuće, hajatu iz prizemlja odgovara divanhana sa drvenim stepeništem na spratu, halvatu korespondiraju čardaci, halvatiću (maloj sobi) čardačić; mutvaku odgovara dimluk – otvoreni prostor iznad kuhinje koji služi za odvodjenje dima, sušenje mesa, skupljanje pepela itd.; hidžerama odgovaraju sandukhane, ostave na spratu.
Sam razvoj sprata je nastao dodavanjem prostorija oko divanhane, adekvatno halvatu u prizemlju. Divanhanu, kao prostor za odmor i uživanje, nalazimo i kod prizemnog, sasvim jednostavno organizovanog stana. Od takve, embrionalne prostorije do njenog potpunog razvitka na spratu postoji nekoliko paralelnih oblika. Začetke divanhane sa kamerijom vidimo u, za nekoliko stepenika, uzdignutom papučluku, natkrivenom prostoru ispred kuće za odlaganje obuće. Od papučluka se odvaja poseban prostor na koji se dolazi jednokrakim stepenicama i koji natkriljuje avliju – dvorište. U organizaciji prostora divanhane, veoma važnu ulogu imaju i stepenice – basamaci, koji fizički i vizuelno dele prostor. Ispod divanhane, u prizemlju se nalazi natkriveni trem, bošluk, koji često služi kao letnja kuhinja. Iz divanhane se izdvaja kamerija, obično uzdignuta na nekoliko stepenika ili u medjuspratu, kao prostor letnjeg dnevnog boravka, zatvoren mušepcima, obložen jastucima i sećijama za sedenje. Kamerija je otvorena prema avliji, bašti ili prirodi, sa nje se pruža najlepši vidik. Shodno tome, njen položaj ne mora čvrsto da bude vezan za divanhanu, ona može da nastane na bilo kojem delu kuće, a sa divanhanom da bude povezana razgranatim hodnicima.
Bogati ljudi visokog staleža i standarda su gradili letnje kuće van grada. Ti letnjikovci su obično jednospratni objekti, gde su u prizemlju kuhinje, ostave i dnevni boravak, a na spratu čardaci sa divanhanom i kamerijama.
Orijentalna kuća balkanskog tipa se retko razvija preko jednog sprata. Takodje, nikad se ne prave podrumske prostorije. Ekonomske zgrade se grade odvojeno, u dvorištu, ponekad ukopane u kosinu zemlje, ako nagib to dozvoljava.
Osnovna karakteristika orijentalnih prostora je velika prilagodljivost i preplitanje raznih funkcija u okviru iste površine. Takav način organizacije je posledica težnje orijentalnog čoveka ka praktičnom, jednostavnom i udobnom životu. Presudnu ulogu u tome je igrala i veoma korisna i minimalna oprema kuće, sa mnogo ugradjenih elemenata, višenamenskog karaktera, koji su doprinosili čistom stanovanju.
U prizemnoj kući stanuje se u halvatima, u koje se ulazi neposredno iz hajata, osim u halvatić – sobu za služavku i hudžeru, u koje se ulazi iz mutvaka. U svakoj sobi se nalazi banja- začetak kupatila, u vidu tuša, dok je klozet – ćenifa uvek izdvojen, u avliji. Kod spratnih kuća, funkcije dnevnog i noćnog boravka, te lične higijene su na spratu. Spava se u čardacima; na ulazu u svaki čardak nalaze se musandre – drvene pregrade u kojima su smešteni: banjica – tuš, dušekluk – ostava posteljine i peć za grejanje prostorije i banjice. Sandukhana je prostorija garderobe, a čardačić soba kućne pomoćnice. Dnevni boravak se odvija na divanhani i kameriji.
U sobi nema nikakvog pokrertnog mobilijara. Prosti drveni podovi (sklapani bez pera i žljeba) su zastrti ćilimima, na kojima se sedi podvijenih nogu. Duž zidova za sedenje mogu biti ugradjene sećije sa jastucima. Negde je i ispod prozora umetnuta klupa. U zidu se nalaze ugradjeni ormari za sitnice – dolafi.
U vreme obedovanja iz mutvaka ili hajata (gde visi na zidu) se unosi sinija ili sofra. Sinija je niski, drveni, okrugli sto, dok je sofra sto od bakarne tepsije, bogato ornamentisane - demirlije – na niskim nogarima od gvoždja – demirima. Visina ovog stola je 20cm. Na sofru se iznosi sahan, velika posuda sa jelom, ćase, ibrici i drugo, sa kašikama kojima se jede. Tu su i magale sa atešlukom koje greju prostor i služe za podgrejavanje kafe.
U sastavu svake sobe za noćni boravak se nalazi musandra – drvena kosturna pregrada smeštena na ulaznom zidu u okviru koje se nalaze: dušekluk – ugradjeni plakar za posteljinu, koja se noću razastre po podu, banjica – korito u podu sa ibrikom vode sa kojim se poliva – tušira, peć u kojoj je ugradjen mali kotao – pešnjak, okrenut banjici, koji služi za grejanje vode za kupanje i mali sanduk za drva koji ujedno služi za sedenje u banjici.
Instalacije svih mokrih baterija skoncentrisane su oko dimluka i čine jedinstveni instalacioni čvor.
Garderoba ženske odeće je sandukhana. U nju se smeštaju sanduci i sehari sa rubljem i odećom. Muškarci nemaju mnogo odeće i stoga je prebacuju preko serga, ograde na divanhani, koja im služi kao garderoba.
Glavni prostor za razonodu i merak sprata je kamerija. U njoj se nalazi i abdesthana – mokri čvor u vidu lavaboa za umivanje.
Pripremanje hrane je vezano uz bateriju kuhinjskih uredjaja – zimski mutvak i odumluk - sanitarna baterija za zračenje i odvodjenje dima. U začetku, u originalnoj orijentalnoj kući mutvak nije postojao, da bi se izbegli vrućina, dim i prljavština. Kuvalo se samo pod tremom u avliji, takozvanim bošlukom. U kontinentalnim krajevima, razvijala se i zimska baterija, u prizemlju kuće, u koju se direktno ulazi iz hajata. Takav prostor nema tavanicu, već se otvara u potkrovlje, gde se dim odvodi kroz badžu na krovu. Vremenom se razvio dimluk – kanal za odvodjenje dima sa malom galerijom na spratu koja služi za sušenje voća i mesa, te skupljanje pepela za pranje rublja. Po tome je ovaj prostor dobio ime ćulhana. U dimluk se može ući basamacima iz mutvaka. Sa njim su sulundarima povezane i sve sobne peći, tako da je dimnjačka instalacija objedinjena u jedan čvor.
Leti, iz higijenskih razloga, kuvanje se odvija u letnjem mutvaku na avliji. baterija letnjeg mutvaka se sastoji od samog mutvaka, odimluka – drvarnice, kotla za pranje rublja, te ekonomske zgrade – ostave i magaze.
U gospodarskoj kući, u kojoj se gaji stoka i postoji vrt, bašta i voćnjak, ekonomsko područje je strogo izdvojeno od stambenog. Osim baterije letnjeg mutvaka, karakterističnog za žensku avliju, ovde se javlja i kompleks prostora oko ahara- staja u muškoj avliji, ili pak u posebnoj gospodarskoj avliji – sarač-hani. Takvi prostori se nalaze uz ulaz sa ulice i sastoje se iz ahara sa samamlukom – senikom, remize za ostavu kola, drvenih ambara, ponekad pekare i djubrišta smeštenog u bašti. Na samom ulazu u avliju je mala prostorija za vrtlara.
Unutar mutvaka, svo kuhinjsko posudje nalazi se na rafovima – ugradjenim zidnim policama i klupama. Tu je i hambar – sanduk za žito ili brašno, naćve – korito za mešenje hleba, tekne za pranje rublja, mangala za zagrevanje kafe, tu se na zid odlaže sinija ili sofra. Reprezentativno posudje je izloženo na tahtapošu, drvenoj ploči iznad basamaka u divanhani. Uz mutvak se obavezno nalazi i banjica.
U komunikacionom pogledu kuće, osnovni zahtev koji pri kretanju treba da se zadovolji sastoji se u mogućnosti potpunog izdvajanja pojedinih delova kompleksa s jedne, i njihovog povezivanja s druge strane. To se postiže kapijama. Postoje: muška, ženska, gospodarska kapija izmedju avlije i ulice, srednja kapija, kapidžik i komšipka. Srednja kapija se nalazi izmedju ženske avlije i bašte, kapidžik su malena vrata izmedju ženske avlije i bašte, a komšipka je kapija u ogradi izmedju avlija ili vrtova susednih kuća.
U konstruktivnom pogledu, kuća sadrži karakteristične arhitektonsko – gradjevinske elemente. Zidovi su debeli oko 50cm i grade se u ćerpiču i glinenom malteru vezanom drvenim gredicama – hatulama. Zid sprata – birkatica sastavljen je od gredičnog skeleta ispunjenog jednim redom ćerpiča ili lepom od ilovače na oplati od prikovanih letvica. Ispuna takodje može da se radi od oblica okovanih letvama i omalterisanih. Tavanica je sastavljena od unakrsno postavljenih i učvršćenih greda i pragova, sa prikovanim drvenim plafonom odozdo. Tavanice izned prizemlja i sprata mogu da se kreče belo ili se u bogatijim domovima radi u vidu ukrasne drvene mreže letvica i zove se šiše na potkov. Sprat konzolno ispada u polje preko ravni zida prizemlja. U unutrašnjem prostoru taj se deo čardaka naziva ćoškom. Sa spoljne strane ćoškovi su poduhvaćeni drvenim kosnicima koji se često maskiraju oplatom od tankih dasaka i letava koje se kuju horizontalno na kosnike i obrazuju lučni prelaz izmedju dva sprata. Krov se radi iz rogova na rožnjače, slemenjači i venčanicama. Rogovi su u temenu medjusobno spojeni kleštima. Sa gornje strane rogova su prikovane daske – šimle, koje služe kao osnova za krovni pokrivač – ćeramidu. Krovovi se rade u blagom padu, sa velikim prepustima, radi zaštite fasade od padavina.
Prozori se sastoje od drvenog okvira i pokretnog rama – ćerčiva sa jednostrukim staklima. Otvaraju se dvojako: oko vertikalne osovine i na smicanje – surmu, tako da se donje pokretno krilo diže uz gornje. Gornji završetak prozora je često u obliku mihraba, kada se lice prozora nalazi sa fasadne strane. Ukoliko je lice postavljeno u ravni unutrašnjeg zida, ispred prozora stoje mušepci.
Unutrašnja vrata sastoje se iz masivnog rama, a spoljašnje kapije iz nosećeg kostura ili kubure i oplate lica od dasaka. Na letvici za zatvaranje vrata nalazi se šćekalo, naprava za automatsko zatvaranje kapije od drveta i kovanog gvoždja.
Drvene stepenice u šireg i višeg gazišta od današnjih. Slobodna strana stepeništa je, do ograde sprata, zatvorena drvenom rešetkom sa stubićima u vidu balustrada – trabozanom.
Pored porodične kuće, postojali su sledeći organizacioni tipovi balkanske kuće orijentalne vrste: kolektivne kuće, dvojne kuće, individualne kuće u nizu, zajedničke kuće, kolektivni samački stanovi. U opštoj tipologiji zgrada, postojale su još medrese – verske škole, tekije – manastiri, hanovi – prenoćišta za putnike, bazari – trgovačko – poslovni centri.
Lit.
Deroko, Aleksandar: »Narodna arhitektura – II, folklorna arhitektura u Jugoslaviji«, Beograd, 1974,
Bejtić, Alija: »Orijentalne strukture u Bosni i Hercegovini«, Sarajevo, 1968
Grabrijan, Dušan: »Orijentalna hiša u Sarajevu (sa slikama)«, Arhitektura br. 23-24, 1949
Deroko, Aleksandar: »Narodno neimarstvo II – stara varoška kuća«, (Spomenik 118., Odeljenje društvenih nauka. Nova serija 20), Beograd, 1968,
Petrović, Djordje: »Narodna arhitektura«, Beograd, 1955,
Cvijić, Jovan »Antropogeografski problemi Balkanskog poluostrva«, XXII-XXIV, 1902
Čelebija, Evlija: »Iz Sejahatname Evlija Čelebija«, Glasnik Zemaljskog muzeja, 1908
Branka Lancoš-Maldini/ Slobodan Maldini
Fotografije tradicionalnih kućau Sarajevu, snimljene pre oko 30 godina:
No comments:
Post a Comment